Дзякуй Богу, спектакль «Зэкамерон», які паставілі «Вольныя Купалаўцы», паказалі яшчэ тры разы, так што ў мяне быў шанс на яго патрапіць. На два прэм’ерныя паказы ў траўні квіткі былі раскупленыя ўмомант, гэтым разам я дала рады знайсці сабе месца на адным з апошнім шэрагаў, з якога бачныя галоўным чынам галовы іншых гледачоў. Трэба заспець гэты момант: 2024 год, у Варшаве аншлагі на сціплы спектакль пра беларускую турму, пастаўлены паводле кнігі палітвязня.
З антуражу – нары са скручанымі на іх матрацамі, стол з бляшанымі кубкамі і крэслы. Гітара і акардэон. Абутак на акторах абавязкова без шнуркоў – я ўсё-ткі дала рады гэта разгледзець. Рэжысёрам «Зэкамерону» стаў польскі аўтар Войцех Урбаньскі, сыгралі купалаўцы Алег Гарбуз і Сяргей Чуб, а таксама музыка Уладзімір Пугач.
Уладзімір асабліва не ўдзельнічае ў сюжэтах, затое бярэ гітару і разбаўляе «Зэкамерон» пяшчотным вакалам. Кожны яго выхад я адчувала дысананс і збянтэжанасць: лірычныя мелодыі гурта «J:Морс» асацыююцца ў мяне з бесклапотнымі рамантычнымі вакацыямі часоў студэнцтва, а зараз музыка ў эміграцыі спявае песні на вершы беларускіх палітвязняў на фоне турэмных нараў. Прайшло дзесяць гадоў.
Спектакль «Зэкамерон» пастаўлены паводле кнігі адваката, а цяпер палітычнага вязня Максіма Знака, асуджанага на 10 гадоў. Пра яго нічога не чуваць ужо больш за 500 дзён, паўтара года невядома, ці ён увогуле жывы. Магчыма, ён піша чарговую кнігу, магчыма, яму не даюць гэтага зрабіць, магчыма, успамінаючы сюжэты з «Архіпелага Гулаг», ён завучвае сваю кнігу на памяць. Хіба тое, што за мяжой зараз разыходзіцца ягоны «Зэкамерон» і мы можам глядзець пастаўлены паводле яго спектакль, варта лічыць цудам. Перад уваходам у тэатральную залу кнігі прадавала сястра Максіма Знака, мяне ненадоўга замарозіла, калі я гэта зразумела.
Прачытаўшы «Зэкамерон», я падумала, які ён… нармальны, без надрыўных драм і трагедый, без болю і бетону на грудзях. Гэта калекцыя невялікіх абразкоў, уласна як у «Дэкамероне», што апісваюць турэмную штодзённасць – назіранні, кур’ёзы і жарты, шчымлівыя і кранальныя сітуацыі. Матэрыял, па сутнасці, унікальны. Расказваць пра тое, як там унутры, зараз перадусім удзел незалежных медыя, што публікуюць інтэрв’ю з былымі палітвязнямі. Нешта даведваешся ў асабістых размовах ці на закрытых сустрэчах. А калі бачыш пра гэта пастаноўку – не можаш сабе дазволіць яе прапусціць. Мне падаецца гэта знакам вельмі дзіўнага часу – цэлая плынь турэмнай літаратуры, а цяпер і «турэмны» тэатр, і «турэмнае» кіно.
Пастаноўка «Вольных Купалаўцаў», адпаведна кнізе, таксама жартаўлівая альбо часам лірычна тужлівая, але не драматычная і не трагічная. У тэатры такая форма, што складаецца з мноства эпізодаў з рознымі героямі, у розны час і ў розных камерах, склеілася складана, спектакль у прынцыпе атрымаўся вельмі просценькім, калі не сказаць, прымітыўным. Ён не патрабаваў шмат ані мастацкасці, ані, гледзячы па рэквізіце і касцюмах, сродкаў. Пастаноўка ішла на адной са сцэн Драматычнага тэатру ў Варшаве, але на самай аддаленай і ўрбаністычнай. Алег Гарбуз і Сяргей Чуб па-купалаўску пераігрывалі, а Уладзімір Пугач недаігрываў. Жарты і заўвагі Максіма Знака, зразумелыя ў кнізе, на сцэне размываліся.
Адным словам, пастаноўка дакладна не сталася шэдэўрам, але штука ў тым – ну і хай сабе, ня так яно ў гэтым выпадку і важна. Спектакль усё роўна мае высокую вартасць, бо гэта «Зэкамерон», а яго рэквізіт – нары беларускай турмы. Бо няма ў беларусаў зараз больш адчайнай калектыўнай праблемы і траўмы, чым беларускія палітвязні. Мы патрабуем пра іх дзесяць спектакляў, і ўсе квіткі на іх найверагодней будуць раскупленыя.
З 2013 года ў нас існуе прэмія імя Аляхновіча за найлепшы твор, напісаны ў зняволенні – мне здавалася гэта досыць крыўдным знакам часу, але паралельнага сусвету, на жаль, не маем. Хіба з часам і спектаклі пра беларускае палітычнае зняволенне могуць стаць асобнай плынню. Можа, не хутка, бо беларускі тэатр за мяжой мае абмежаваныя магчымасці, а інфармацыя з турмаў даходзіць цяжка, але ўсё-ткі мы хіба назіраем рэдкія пачаткі прапрацоўвання турэмнай тэмы не проста ў літаратуры, а ў больш-менш дарагім мастацтве. Адразу пасля «Зэкамерону» свой монаспекталь пра турму «Паслязаўтра будзе заўтра» прадстаўляе Павел Гарадніцкі, у Нью-Ёрку нядаўна адбылася прэм’ера фільма «Пад шэрым небам» Мары Тамковіч, дзе мы бачым зняволенне Кацярыны Андрэевай. Гэтых прыкладаў пакуль мала, але дакладна будзе больш.
Калі сядзіш на «Зэкамероне», не можаш вычарпаць сваю ацэнку мастацкай вартасцю, спектакль перадусім – частка дыскурсу. На жаль, мы не жывем у час для бяздумных аперэтак, а толькі ў час «маральнага неспакою». Цікава, як вятры перамен уплываюць і на мастацкую крытыку: я не хачу сказаць, што «Зэкамерон» аказаўся недапрацаваным спектаклем, а ў першую чаргу, што дзякуючы такім спробам увасобіць тэму беларускай турмы, дыскурс будзе станавіцца больш якасным, а грамадства – свядомым.
Меркаванне аўтараў можа не супадаць з пазіцыяй рэдакцыі.
